DEDE KORKUT´UN HAYATI HAKKINDA KISA BİLGİLER

Dede Korkut, geçmişten günümüze süregelen hikayeleri ile her dönem ayrı bir öneme sahip olmaktadır. Destanlar, hikayeler ve masal anlatımlarıyla göçebe kültürün unsurlarını yansıtan Dede Korkut, o dönemin toplumsal detaylarını gözler önüne sunan önemli bir bilgedir. İşte, Dede Korkut´un hayatı hakkında kısa ve detaylı bilgiler Dede Korkut´un hayatı, kültürümüzün temellerini gözlemleyebilmek adına önem arz etmektedir. Kendisine ait olan özlü sözler ile her dönem eğitim materyallerinde yer alan Dede Korkut, düğünler, kız isteme gibi toplumsal uygulamaların uygulanmasında ise önemli bir faktör olmuştur. İşte, Dede Korkut´un hayatı hakkında bazı bilgiler Dede Korkut; destan, hikâye ve masal anlatımlarında yüceltilen, köklerini göçebe bozkır hayatının geleneklerinden alan ve hâlen yerleşik hayatın gündelik pratiklerinde kendine yer bulan; doğum, evlenme ve ölüm geleneklerine yansımış özlü sözleri, anlatımları, müzik aletleri ve ezgileri ile toplum hayatında önemli bir yeri olan yarı efsanevi bir bilgedir.  Dede Korkut’un özlü sözleri, epik ve lirik düz şiirleri ve kendisinin yaşadığı olayların anlatıldığı Dede Korkut Kitabı, 15. yüzyıldan günümüze iki yazma nüsha ile ulaşmıştır. Dede Korkut kültürü bu kitaptan köken almış ancak yazılı kaynaklardan ve sözlü kültürden olmak üzere iki yoldan ilerleyerek günümüze taşınmıştır. 

Dede Korkut kültürü günümüz Türkiye’sinde; özlü sözler, sözlü anlatımlar, ezgisel müzik geleneği ile çeşitli inanç ve uygulamalarda yaygın bir şekilde yaşatılmaktadır. Ad verme, kız isteme, düğün, yas gibi toplumsal uygulamalar ile Hızır, belirli sayılar, ağaç kültü gibi pek çok motifin Dede Korkut kültürü ile ilgisi vardır. Dede Korkut hikâyelerinde yer aldığı biçimde cömertlik, misafirperverlik, cesaret, merhamet gibi değerler günümüzde de yaşatılmakta ve bunlar toplumun tüm kesimleri arasındaki diyaloğun, toplumsal barışın inşasında önemli bir rol oynamaktadır. Dede Korkut kültürünün zengin içeriği ve çok çeşitli uygulamaları nedeniyle unsurun aktarımında toplumun her kesiminin aynı oranda katkısı bulunmaktadır. Sözlü kültürün aktarımında âşıklar, ozanlar ile meddahların önemli bir rolü olmasına karşın toplumsal uygulamaların yerine getirilmesinde kadınlar, çocuklar, gençler olmak üzere bütün halk etkin olmaktadır. Unsurun yazılı olarak aktarımı ise 15. yüzyılda yazılmış, günümüze sadece iki kopyası ulaşabilmiş, Kitâb-ı Dedem Ḳorḳud Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzhân ve Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı adlarıyla bilinen, kitapların varlığı sayesinde gerçekleşmektedir.Dede Korkut Kitabı olarak adlandırılan bu eserler, günümüz Türkçesine çevrilerek basılması ile yazılı aktarım, modern edebiyat ve kitabın eğitim müfredatında yer alması ile formal eğitim yoluyla gerçekleştirilmektedir.

Dede Korkut kültürü Türkiye’nin her bölgesinde yaşamasına rağmen Bayburt’un ve unsurun envantere kaydedilmesi için başvuru yapan Malatya’nın unsur için ayrı bir önemi bulunmaktadır. Dede Korkut hikâyelerinde yer alan masallar, efsaneler, hikâyeler, ağıtlar ve bunlarda bahsedilen toplumsal ve dinî değerler, Malatya sözlü geleneğinde ve kültürel belleğinde canlı bir biçimde yer almaktadır. Bayburt’ta ise şehir merkezi yakınındaki Masat köyünde Dede Korkut’a; Bayburt Kalesi’nin karşısındaki tepede Dede Korkut anlatmalarında adı geçen Bamsı Beyrek’e ait olduğu söylenen birer türbe bulunmaktadır. İlde her yıl düzenlenen Dede Korkut Şenlikleri’nde bu türbeler halk tarafından ziyaret edilmektedir. Ayrıca Bayburt’ta kurulan Baksı Müzesi’nde de Dede Korkut kültürüne özgü müzik aletleri sergilenmekte, dinletiler gerçekleştirilmektedir.

Dede Korkut Kimdir? Ayrıntılı Açıklamalar

Tüm Türk topluluklarının, milletlerinin ortak kültürüdür. Dede Korkut; Dedem Korkut, Korkut Ata, Atam Korkut olarak da bilinir. Kazakistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Kırgızistan ve diğer Türk illeri, Dede Korkut’u farklı adlarla ama aynı hikayelerle tanır.

Genel anlamda birçok kaynak Dede Korkut için “Oğuzların bilicisi” olarak geçer. Dede Korkut hakkında bir özyaşam ya da yaşam öyküsü yoktur, biz onu bize bırakılan ve kendi adıyla anılan Kitab-ı Dede Korkut eserinden biliyoruz. Tahminimizce Dede Korkut, bir çıkış noktası olarak düşünülmelidir ki tarihte hemen hemen her Türk milleti bu biliciye sahip çıkmış ve bu yüzden de onun hakkında net ve kesin bilgilere ulaşamaz hale gelmiştir.

Dede Korkut’un Kökeni Hakkında Yazılanlar

“Dede Korkut kimdir” sorusu tarihi kaynaklar araştırarak cevap aranan bir sorudur ama tarihi kaynaklara baktığımızda önümüze kesin bilgiler çıkmamaktadır. Yukarıda da dediğimiz gibi tarihte hemen hemen her Türk ili bu zatı sahiplenmiştir. Biz ise eserlerde Dede Korkut’u arayacağız. Bakalım hangi eserlerde nasıl geçmiştir

Dede Korkut:

1. Câmi’u’t – Tevârîh

Reşîdüddin Fazlullah-ı Hemedânî’nin (ö. 718/1318) eseridir. Tarihlerin derlemesi olarak çevrilebilir. Modern anlamda ilk tarih derlemesidir. İlhanlı hakanı Gazan Han’ın isteği üzerine yazılmıştır. Asya ve Avrupa bölgelerindeki imparatorluk ve devletlerin tarihleri tarafsız olarak ilk kez ele alınmıştır. Bu eserde Dede Korkut, Oğuzlar’ın Bayat boyundan gösterilmiştir. Daha da ayrıntıya girecek olursak Dede Korkut’un 10. Oğuz Hakan’ı Kayı İnal han’ın baş danışmanıdır. Yine Oğuz tarihinde 14.sırada Han olan ve 90 yıl han olarak görev yapan Kanlı Yavguy, doksan yıl boyunca Dede Korkut’u danışman olarak görevlendirmiştir. Onun hakkındaki başka bir duyum ise Kayı İnal Han’ın Hz.Muhammed ile çağdaş olması ve iki vezirini de Peygamber’e gönderip Han’ın da Müslüman olmasıdır. 

2. Şecere-i Terâkime

Türk tarihi için unutulmaz bir eser ve en önemlisi bir kaynaktır. Ebülgazi Bahadır Han, 1659’da tamamladığı bu eserini Türkmen ileri gelenlerinin ricaları üzerine ve herkesin anlaması için Arapça ve Farsçadan uzak olarak sade Türkçe ile yazdığını belirtmektedir. Eserde Türkmenlere dair bilgiler bulunmakta, Oğuz Han ve neslinden, Türk damga ve ongun kuşlarından bahsedilmekte ve âdeta bir “Oğuznâme” metni verilmektedir. Ebülgazi Bahadır Han eserini kaleme alırken yazılı ve sözlü kaynaklardan yararlanmış bu bakımdan da geniş bir bilgi birikimini göz önüne sermiştir. Özellikle Türkmen boylarını, illerini gezmiş, beylerin, kamların, baskıların, ozanların soylarını değerlendirmiş, sözlerini eserine almıştır. Yazılı olarak yukarıda bahsettiğimiz Cami’u’t Terakime eserinden yararlanmış ama ondan daha geniş bir bilgiler bulunmaktadır Şecere-i Terâkime’de. Şecere-i Terâkime’de Dede Korkut, Oğuzların Kayı boyundan gösterilmiştir. Kaynaklarda, ortak olan bir bilgi de bu bilicinin uzun yıllar yaşadığıdır : Reşîdüddin ve Ebülgazi Bahadır Han onun 295 yıl yaşadığını söylerler. [İslam Ansiklopedisi, Orhan Şaik Gökyay] 

3. Bahrü’l Ensab

Seyyid Muhammed b. Ahmed b. Amidüddin Ali Hüseyni en-Necefi tarafından yazılmıştır. Burada Korkut Ata’nın dış görünüşü için bir rivayet vardır: Dede Korkut aydın, berrak gözlü dev kızından dünyaya gelmiştir. Boyu 60 arşındır. [İslam Ansiklopedisi, Orhan Şaik Gökyay]

4. Diğer efsaneler…

Dede Korkut ya da Korkut Ata hakkındaki söylencelerin hepsi yazıya aktarılmamıştır. Bazı menkıbeler, halk arasında sözlü olarak yayılmıştır. Kimi halk kaynaklarına göre Dede Korkut, 1000 yıl yaşamıştır. Onun ölümsüzlüğüyle ilgili olarak da Kazak efsaneleri vardır. Kazakların yaygın halk hikayesine göre Korkut Ata, 20 yaşında düşüne giren yaratıklarca kendisine ölümsüzlük verilen birisidir. Allah, ona “Ölümü kendin arzu etmedikçe ölmeyeceksin” diye buyurmuştur. Onun ölümü hakkında daha birçok rivayet vardır.

Dede Korkut’un Özellikleri

Dede Korkut’un öykülerinden yola çıkılarak ona biçilen özellikler vardır. Dede Korkut hakkında elimizde kesin ve net bilgiler yoktur, bu bakımdan da elde edilen özellikler destansı özelliklerdir. Destan kişisidir bu bakımdan da olağanüstü özellikleri vardır. “Oğuzların bilicisi”  olarak bilinir. Gaipten haber verdiği söylenir. Kahramanlara gelecekten haber verir. Kahramanlar arasındaki sorunları çözendir. Ad koyma geleneği vardır Türklerde ve öykülerde ad koyma geleneğini yerine getiren Dede Korkut’tur. Dede Korkut, ozanlık yeteneklerine sahiptir. Kopuz çalar. Oğuzhanları ile ilgili öyküler anlatır, o hakanları över. Söylentiye göre Peygamber ile çağdaştır. Bilgedir, danışılandır.   Yukarıda bahsedilen özellikler, destansı bir özellik taşıdığı için maalesef tarihi bir karakter olarak görülemez.

Kitab-ı Dede Korkut Kitabı Hakkında…

Dede Korkut hikayelerinin toplandığı kitaptır. Kitap hem edebi hem de toplumsal anlamda oldukça önemli bir yapıdadır. Kitabın toplumsal yapıdaki önemi, bu kitabın bir kişinin değil bir toplumun  hikayelerinin derlemesi olmasıdır. Bu bakımdan kitaptan çıkacak tüm özellikler Türk toplumuna mâl edilir. Kitaba ilk bakan kişi, bu kitabın bir İslam savaşı olduğu kanısına kapılabilir çünkü kitabın büyük kısmında Hıristiyan komşular ile Oğuzların yaptıkları savaşlar anlatılır.  Ama anlatılan savaşlardan ziyade bir toplumun kültür temeli, o toplum sağlam ve kaliteli karakteri görülmektedir. 

Dede Korkut kitabında 12 hikaye vardır. Bu hikayeler şunlardır:

Dirse Han Oğlu Boğaç Han

Salur Kazan´ın Evi Yağmalanmadığı Boyu

Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek

Kazan Bey Oğlu Uruz´un Tutsak Olduğu Boyu

Duha Koca Oğlu Deli Dumrul

Kanlı Koca Oğlu Kanturalı

Kadılık Koca Oğlu Yüğnek Boyu

Basat´ın Tepegöz´ü Öldürmesi

Begil Oğlu Emren’in Boyu

Uşun Koca Oğlu Segrek

Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz´un Çıkardığı boyu

İç Oğuz´a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü

Hikayeler, konularına göre de gruplandırılmıştır.  Böyle bir durumda karşımıza şu tablo çıkmaktadır:

a)   Kendi babası için savaşan evlat/oğul: Dirse Han Oğlu Boğaç Han, Kadılık Koca Oğlu Yüğnek Boyu, , Begil Oğlu Emren’in boyu, Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz´un Çıkardığı boyu. b)   Oğul için savaşan baba: Salur Kazan´ın Evi Yağmalanmadığı Boyu, Kazan Bey Oğlu Uruz´un Tutsak Olduğu Boyu c)   Kardeş için savaşan kardeş: Uşun Koca Oğlu Segrek d)   Kocası için kendisini feda eden/savaşan hatun: Duha Koca Oğlu Deli Dumrul, Kanlı Koca Oğlu Kanturalı e)   Kan kardeşleri için savaşan Oğuz beyleri: İç Oğuz´a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü [Orhan Şaik Gökyay, Dedem Korkud’un Kitabı] 

Dede Korkut hikayeleri masal değildir. Dede Korkut hikayeleri bayat bir ifadeyle destancılıktan hikayeciliğe geçiş dönemi eseridir. Bunun ne demek olduğunu biraz açalım: Destanlarda olağanüstü olaylar vardır ve anlatıcı da bu olağanüstü olaylara inanan kişidir. Lakin Dede Korkut hikayelerinde de destan özellikleri vardır. Bu özellikleri [ temleri ] maddeler halinde sayarak hatırlamak gerekirse ortaya şu tablo çıkar:

a)      Kahraman oğlun babayı kurtarması

b) Kahraman oğlanın babasını tutsak edenden intikam alması* 

*Ayrıca  Dede Korkut hikayelerinde tem, anlatım tarzı, dil ve tanzim edilişi Batı destanlarına da benzer. Bu konudaki ayrıntılı bilgi için Homeros Destanları ile Dede Korkut Hikâyeleri Arasındaki Kurgu, Yapı, Tip Ve Tema Benzerlikleri - Adem CAN makalesine bakılabilir. 

Dede Korkut’ta bu temler kullanılmıştır ama destandaki kullanımında fark vardır. Destanlarda bu tem kullanıldığında kahraman, yer altı ya da yer üstü canavarları ile uğraşır ve tem yani amaç tamamen unutulup bu özellikler öne çıkar. Dede Korkut hikayelerinde ise bu temler üzerine gidilir ve hikayenin temeli olarak kalır. Dede Korkut için dil de çok önemlidir. Dede Korkut hikayeleri incelendiğinde sekiz bin küsür öz Türkçe deyim ve söze rastlanır. Bu da dil malzemesi olarak ayrıca önemli bir hazinedir. Ayrıca eserde Azeri Türk lehçesi kullanılmıştır. Okuyucuyu etkileyen ve hikayenin başından sonuna kadar devam eden şuan çok sık kullanılan bir söz dizimi yani sentaks da dikkat çekicidir. Gariptir ki Dede Korkut, kendisinden yüzyıllar sonra ortaya çıkan Yunus Emre’ye, Enveri’ye , Ahmet Paşa’ya dil konusunda tesir etmiştir. 

Türk Halk Edebiyatının tipik bir özelliği olarak Dede Korkut hikayelerinde de nazım ve nesir karışık olarak kullanılmış, olayın anlatımı nesir, kahraman diyalogları nazım şeklinde kaleme alınmıştır. Dede Korkut hikayeleri sadece Türk dili ve edebiyatı için değil Dünya edebiyatı için de önemlidir. Batılı edebiyatçılar bu hikayelere Türk İlyadası diye hitap ederken, yabancı radyo programları ya da dil araştırmalarında Dede Korkut hikayelerinden parçalar verilir. Asıl adı “Kitab-ı Dede Korkut alâ lisan-ı tarife-i Oğuzan” olan bu dünya eserinin iki nüshası vardır. Birisi Vatikan diğeri Dresden nüshalarıdır. Bu nüshalar arasında dil farkı vardır ama bu fark Türkoloji araştırmalarına konu olan ayrıntılardır. Daha ayrıntılı bilgi için bu konuda yazılan makalelere bakabilirsiniz: Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshasındaki Bazı Farklı Kelimeler Üzerine- Vahid 

ZAHIDOGLU ADILOV

Kaynaklar

Özkırımlı , Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, madde: Kitabı-ı Dede Korkut Özkırımlı , Atilla, Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, madde Dede Korkut İslam Ansiklopedisi, cilt: 09; sayfa: 78, DEDE KORKUT - Orhan Şaik Gökyay, TDAV Homeros Destanları ile Dede Korkut Hikâyeleri Arasındaki Kurgu, Yapı, Tip Ve Tema Benzerlikleri - Adem CAN Dede Korkut Kitabı’nın Vatikan Nüshasındaki Bazı Farklı Kelimeler Üzerine- Vahid ZAHIDOGLU ADILOV